Werken aan weerbaarheid: het financiële stelsel versterken in risicovolle tijden

Toespraak door Piero Cipollone, directielid van de ECB, tijdens de Resilience Conference van De Nederlandsche Bank

Amsterdam, 17 september 2025

In een tijd van digitale en geopolitieke disruptie is het cruciaal dat we de stabiliteit en welvaart van onze economie beschermen door de weerbaarheid van onze financiële sector te versterken.

Geld is uiteindelijk een kwestie van vertrouwen. Dat vertrouwen berust op stabiele prijzen, een stabiel financieel stelsel en een soepel werkend betalingsverkeer, waardoor onze economieën constant kunnen blijven draaien. Dat is waar het bij het mandaat van een centrale bank om gaat. Vertrouwen in geld hangt in de eerste plaats af van ons vermogen dit mandaat uit te voeren en zo de waarde van de munt te waarborgen.

De geschiedenis laat zien dat het zo werkt. In tijden van crisis zoeken burgers en bedrijven houvast bij hun centrale bank; die moet ervoor zorgen dat het financiële stelsel niet omvalt. Die bevestiging werd in juli 2012 gegeven door toenmalig ECB-president Mario Draghi, toen hij de beroemde woorden sprak dat de ECB, binnen haar mandaat, zou doen ‘whatever it takes’ om de euro te behouden.^[1] Met deze ondubbelzinnige steun aan onze munt wist hij ongegronde angsten te bezweren, het vertrouwen te herstellen en de weerbaarheid van het financiële stelsel en de economie in ruimere zin te versterken.

Geloofwaardigheid en vertrouwen zijn de meest waardevolle bezittingen van een centrale bank en ze worden regelmatig op de proef gesteld. Tijdens de coronapandemie trad de ECB snel en doortastend op om de markten te stabiliseren en voerde ze het pandemie-noodaankoopprogramma in. Toen er weer oorlog uitbrak in Europa en de inflatie snel opliep, fungeerden onze beleidsreacties opnieuw als anker voor het vertrouwen. Enquêtes bevestigen dit: Uit de Eurobarometer blijkt dat het vertrouwen in de ECB tijdens zowel de pandemie als de inflatieschok min of meer stabiel is gebleven.^[2] Vertrouwen en geloofwaardigheid hebben tastbare economische voordelen. Onze analyse laat zien dat als de inflatieverwachtingen even slecht verankerd waren geweest als in de jaren zeventig, de beleidsrente op het hoogtepunt van de verkrappingscyclus tot ongeveer 8% had moeten stijgen, wat voor huishoudens en bedrijven enorme kosten met zich mee zou hebben gebracht.

Centrale banken vormen de laatste verdedigingslinie, maar het versterken van de weerbaarheid van het financiële stelsel is een collectieve verantwoordelijkheid. Want alleen als we samen schokken kunnen weerstaan, kunnen we voor continuïteit en stabiliteit zorgen wanneer het erop aankomt. Dat is een topprioriteit voor ons allemaal, in zowel de publieke als de private sector. Door onze paraatheid en ons vermogen doortastend te handelen kunnen het financiële stelsel en het betalingsverkeer blijven functioneren als zich verstoringen voordoen.

Vandaag zal ik eerst bespreken wat de weerbaarheid van de financiële sector in tijden van verhoogd risico met zich meebrengt. Vervolgens ga ik in op de rol van de ECB. Die bevordert de weerbaarheid van de private sector door als achtervang te fungeren en door het centralebankgeld, het stabiliteitsanker van ons financiële stelsel, te moderniseren.

Weerbaarheid in tijden van verhoogd risico

Vitale functies beschermen om de weerbaarheid van het financiële stelsel te bewaren

Willen we de weerbaarheid van ons financiële stelsel bewaren dan moeten we in de eerste plaats de vitale functies beschermen.

Ik hoef hier niet uit te leggen hoe belangrijk de infrastructuur voor het betalingsverkeer en de financiële markten is. De vrije circulatie van geld en financiële activa vormt de bloedsomloop van de economie. Net als in het menselijk lichaam loopt het hele organisme gevaar als de aderen verstopt raken. Als een van deze vitale functies uitvalt, heeft dat al snel voelbare gevolgen voor huishoudens, bedrijven en overheden.

Wat gebeurt er in zo’n geval? Het recente verleden biedt een paar voorbeelden.

Als het betalingsverkeer stokt, gaat de economie op slot en wenden burgers zich tot de centrale bank voor geruststelling. Dit werd op dramatische wijze geïllustreerd door de grote stroomstoring in Spanje en Portugal op 28 april van dit jaar. De stroom en telecommunicatie vielen uit en het digitale betalingsverkeer stortte in. Kaartbetalingen daalden met meer dan 40%, e-commerce met meer dan 50% en in Spanje nam de totale consumptie in één dag met een derde af. Ook in regio’s die geen last van de storing hadden, zochten burgers een veilig en betrouwbaar alternatief. Ze namen hun toevlucht tot de meest basale, meest solide vorm van centralebankgeld: contanten; het aantal geldopnames lag opeens veel hoger dan normaal.^[3]

Liquiditeit verdampt soms al even snel. In maart 2023 verloor de Silicon Valley Bank in één dag 42 miljard Amerikaanse dollar aan deposito’s, de grootste en snelste bankrun in de Amerikaanse geschiedenis. In het digitale tijdperk kan wat ooit weken of maanden duurde zich in een paar uur voltrekken.^[4] Zonder het onmiddellijke ingrijpen van de Federal Reserve en het federale agentschap voor depositogaranties, die alle deposito’s garandeerden en een nieuwe financieringsregeling optuigden, had de paniek kunnen overslaan naar rekeninghouders bij andere regionale banken en naar het systeem als geheel.

De les uit deze gevallen is helder: als private financiering opdroogt of infrastructuur niet werkt, is het aan de centrale bank om de stabiliteit te handhaven. En in onze huidige wereld van geopolitieke versplintering, snelle technologische veranderingen, groeiende cyberdreiging en de steeds tastbaarder gevolgen van de klimaatverandering neemt het risico op dergelijke verstoringen toe.

Een tijd van verhoogd risico

Wat we op dit moment meemaken is een ongebruikelijke samenloop van risico’s, waarbij geopolitieke, technologische en ecologische krachten op elkaar inwerken en elkaar versterken. Weerbaarheid is daardoor niet alleen wenselijk, maar fundamenteel voor de stabiliteit zelf. In de uitruil tussen efficiëntie en weerbaarheid dient de nadruk daarom steeds vaker op weerbaarheid te liggen.

Ik wil drie risicofactoren bespreken.

Ten eerste de geopolitieke versplintering, die een herordening van de mondiale handel en finance veroorzaakt. De onzekerheid over het mondiale handelsbeleid mag dan iets zijn afgenomen ten opzichte van de piek in april, ze neemt recentelijk wel weer toe en ligt nog steeds ruim boven de historische norm.^[5] In dit klimaat bestaat het risico dat de traditionele ‘schokdempers’ die werken via gediversifieerde handelsnetwerken en grensoverschrijdende financiële holdings, geleidelijk worden uitgehold. In dat geval zouden zich vaker crises kunnen voordoen, waaronder zeldzame maar zeer ontwrichtende ‘staartgebeurtenissen’.

De versplintering vergroot tevens de verleiding om een positie van overwicht als wapen te gebruiken.^[6] We zien dit bij het betalingsverkeer, betalingssystemen en valuta’s, die steeds vaker worden gebruikt als instrument om invloed uit te oefenen.^[7]

Europa is hiervoor bijzonder kwetsbaar. Momenteel wordt 65% van de kaartbetalingen in het eurogebied verwerkt door twee niet-Europese bedrijven, en 13 van de 20 landen van het eurogebied zijn volledig afhankelijk van deze internationale systemen. Tegelijkertijd wint het betalen met mobiele apps snel terrein. Deze apps zijn grotendeels in handen van mondiale techbedrijven en vertegenwoordigen al bijna 10% van de retailtransacties; het gebruik neemt bovendien met dubbele cijfers toe. Deze ontwikkelingen werpen strategische vragen op over de financiële soevereiniteit van Europa, met name in een wereld waar de toegang tot financiële infrastructuur kan worden beperkt als dwangmiddel.

Dat is geen protectionisme. Onze markt staat open voor concurrentie en innovatie van buitenlandse bedrijven. Maar voor de goede werking van het Europese betalingsverkeer zouden we niet van buitenlandse bedrijven afhankelijk mogen zijn. In een wereld waarin onze afhankelijkheid tegen ons kan worden gebruikt, is onafhankelijkheid een voorwaarde voor weerbaarheid. De beschikking over eigen, pan-Europese betalingsoplossingen moet, in de woorden van ECB-president Christine Lagarde, deel uitmaken van de ‘mars naar onafhankelijkheid’ die we moeten ondernemen.^[8]

De tweede risicofactor is de technologie. Geld en financiële diensten veranderen van aard door innovaties. Mondiale stablecoins in vreemde valuta en crypto’s beloven efficiëntie, maar als ze op grote schaal ingang vinden kunnen ze de monetaire soevereiniteit ondermijnen.^[9]

Door de digitalisering van het geldverkeer zijn tegelijkertijd veel meer kwetsbaarheden ontstaan. Cyberveiligheid is daarom van kritiek belang. Uit een recente enquête blijkt dat alleen al het afgelopen jaar bij drie op de vijf centrale banken meer cyberaanvallen op de financiële systemen zijn uitgevoerd.^[10] Het gaat om enorme bedragen. Wereldwijd worden de kosten van cyberrisico’s geraamd op meer dan 200 miljard Amerikaanse dollar per jaar.^[11] Eén geslaagde aanval op systeemkritische financiële marktinfrastructuur kan het vertrouwen aantasten en het hele financiële stelsel verstoren. Cyberweerbaarheid opbouwen is daarom meer dan een technische vereiste. Het is essentieel voor de financiële stabiliteit en het vertrouwen in geld.

Boven op de geopolitieke versplintering en de technologische kwetsbaarheid komt een derde risicofactor, de klimaatverandering. Die ontketent zowel directe schokken als structurele krachten op lange termijn. Frequentere en intensere weersextremen, zoals hittegolven, overstromingen en natuurbranden, kunnen directe ontwrichting van infrastructuur veroorzaken en een risico voor de financiële stabiliteit vormen.^[12] Tussen 1980 en eind 2023 hebben de EU-lidstaten meer dan 738 miljard euro schade geleden door extreem weer.^[13]

Al deze factoren samen vergroten onze kwetsbaarheid. Geopolitiek, technologie en klimaat zijn met elkaar verweven, werken op elkaar in en versterken de zwakke punten van het systeem. In een dergelijke wereld is weerbaarheid een noodzakelijke voorwaarde voor financiële stabiliteit en voor een economie die bestand is tegen de schokken die ons te wachten staan.

Dat betekent dat alle actoren binnen het financiële stelsel hun paraatheid moeten vergroten. Het verheugt me dat lidstaten, zoals Nederland, en de Europese Commissie in het kader van hun algehele paraatheidsstrategieën hieraan een beslissende bijdrage leveren.^[14]

De rol van de centrale bank bij het weerbaarder maken van het financiële stelsel

Wat doen wij als centrale bank nu in de praktijk om de weerbaarheid te vergroten? Onze taak is tweeledig.

Ten eerste fungeren wij als laatste achtervang wanneer het financiële stelsel onder acute druk komt te staan. Wanneer markten stilvallen, het betalingsverkeer stokt en het vertrouwen wegvalt, moet de centrale bank ingrijpen om instorting van het systeem te voorkomen.

Ten tweede, en dat is even belangrijk, moeten wij het stelsel proactief versterken, zodat zulke noodmaatregelen zelden of nooit nodig zijn. Om dat te bereiken gebruiken we onze toezichts- en oversightfuncties om de private sector zo weerbaar mogelijk te maken, zodat het financiële stelsel in staat is schokken op te vangen in plaats van ze door te geven.

Beide aspecten zijn van fundamenteel belang. Het publiek vertrouwt er niet alleen op dat wij bij een crisis met groot materieel uitrukken, maar ook dat we toezien op brandbestendige structuren die zulke crises minder waarschijnlijk en minder schadelijk maken.

Maatregelen die de kans op ingrijpen verkleinen

Laat ik beginnen met de vier kernelementen die onze eerste verdedigingslinie vormen en die de kans op interventies zo klein mogelijk moeten houden.

Het monetair beleid

Het eerste is ons monetairbeleidskader. Daarmee houden we de financieringsvoorwaarden in overeenstemming met de beoogde monetairbeleidskoers, zodat er binnen het systeem altijd voldoende liquiditeit voorhanden is. Het monetairbeleidskader dat we gebruiken om de prijsstabiliteit uit ons mandaat te bereiken is zo ontworpen dat we in beide richtingen op schokken kunnen reageren. Het helpt ons tevens om risico’s op de financiële markten te adresseren die de effectieve uitvoering en eenheid van ons monetair beleid zouden kunnen belemmeren.^[15]

We beschikken over een uitgebreid instrumentarium dat we zo nodig kunnen inzetten bij de vervulling van ons mandaat. Denk daarbij aan basisherfinancieringstransacties en langerlopende herfinancieringstransacties; permanente faciliteiten, zoals de marginale beleningsfaciliteit; en programma’s voor de aankoop van zowel publieke als private activa.

Van cruciaal belang is dat voor alle herfinancieringstransacties geldt: volledige toewijzing tegen een vaste rente^[16] en met een breed onderpandskader waarin zowel verhandelbare als niet-verhandelbare activa worden geaccepteerd. Deze inclusieve aanpak geeft een breed scala aan tegenpartijen toegang tot centralebankliquiditeit en heeft bij crises zijn waarde meermaals bewezen door als ingebouwde buffer tegen externe schokken te fungeren. Liquiditeit is immers de levensader van het financiële stelsel die betalingen, verevening en afwikkeling soepel laat functioneren, ook onder druk.

Systemen voor betalingen, verevening en afwikkeling

Weerstandsvermogen hangt ook af van de goede werking van systemen voor betalingen, verevening en afwikkeling. Daar dragen we op twee manieren aan bij.

Ten eerste maken onze TARGET-diensten^[17] het vrije verkeer van centralebankgeld, effecten en onderpand in heel Europa mogelijk. Met TARGET biedt het Eurosysteem (de ECB samen met de nationale centrale banken) een risicovrije manier om transacties tussen financiële instellingen in centralebankgeld af te wikkelen. Afwikkeling in centralebankgeld is de internationale norm, juist omdat het de minst risicovolle en meest betrouwbare vorm van geld is.^[18]

Ten tweede bevordert het Eurosysteem de veiligheid en weerbaarheid van deze systemen uit hoofde van zijn toezichtsmandaat. Dit mandaat reikt verder dan de financiële-marktinfrastructuur en omvat ook elektronische betaalinstrumenten en -regelingen alsook aanbieders van kritieke diensten.^[19] Met name voor de beheersing van operationele risico's heeft het Eurosysteem uitgebreide vereisten opgesteld, zoals bedrijfscontinuïteitsmaatregelen, strategieën voor tijdig herstel (inclusief het gebruik van secundaire locaties) en specifieke voorzieningen voor informatiebeveiliging, cyberweerbaarheid, fysieke veiligheid en IT-risicobeheer.^[20] Ten behoeve van het crisisbeheer verzamelen we ook informatie over onderlinge afhankelijkheden binnen het financiële stelsel. Zo kunnen we snel de punten aanwijzen waar bij een ongunstige gebeurtenis verstoringen zouden kunnen ontstaan en mogelijke verspreidingsroutes in kaart brengen.

Bankentoezicht

Een andere cruciale functie in onze eerstelijnsverdediging is het bankentoezicht. Onder toezicht staande banken zijn verplicht kapitaal en liquiditeitsbuffers aan te houden die in overeenstemming zijn met hun risicoprofielen en om goede governance- en risicobeheersingskaders te hebben.^[21]

Verder moeten ze beschikken over solide bedrijfscontinuïteits-, herstel- en communicatieplannen. Kritieke functies dienen binnen vooraf vastgelegde tijdsperiodes te worden hersteld. Voor uiterst kritieke systemen, zoals die voor verevening in real time en interfaces voor het interbancaire betalingsverkeer, betekent dit herstel binnen enkele uren, om het opdrogen van liquiditeit of een domino-effect van storingen te voorkomen.

Ons toezichtskader heeft zijn waarde bewezen. Europese banken zijn weerbaar, ondanks aanzienlijke uitdagingen, zoals de pandemie, de Russische oorlog in Oekraïne en het snelste monetaire verkrappingsbeleid in decennia. In plaats van deze schokken te versterken, hebben de banken ze opgevangen, wat onderstreept hoe belangrijk het toezicht is bij het waarborgen van de weerbaarheid.^[22]

Cyberweerbaarheid

Dan wil ik het nu hebben over een risico dat overal meespeelt: het cyberrisico. In deze tijd van geopolitieke spanningen en snelle technologische vooruitgang is cyberveiligheid een topprioriteit. Cyberaanvallen zijn bovendien steeds vaker gericht tegen de financiële sector. Zo is het aantal cyberincidenten dat door belangrijke banken aan de ECB is gemeld tussen 2022 en 2024 verdubbeld.^[23] Het is niet alleen vanuit financieel oogpunt noodzakelijk om ons financiële stelsel te verdedigen, het raakt ook aan de Europese veiligheid.

We werken daarom hard om de cyberweerbaarheid in het eurogebied te vergroten. De ECB heeft in 2024 bij 109 banken een stresstest op het gebied van cyberweerbaarheid gehouden.^[24] Daarnaast hebben medewerkers een methode ontwikkeld voor macroprudentiële cyberstresstests.^[25] Daarnaast ben ik voorzitter van de Euro Cyber Resilience Board for pan-European Financial Infrastructures, waarin centrale banken, marktpartijen, Europol en het Agentschap van de Europese Unie voor Cyberbeveiliging zitting hebben.^[26] Zulke samenwerkingsverbanden tussen de publieke en private sector zijn cruciaal voor informatie-uitwisseling, het voorkómen en opsporen van cyberaanvallen en de coördinatie van een snelle reactie.^[27] De raad is een uiting van de omvang en ernst van de dreiging en van de noodzaak om weerbaarheid diep te verankeren in ons financieel ecosysteem.

Laatste achtervang

Dan wil ik het nu hebben over wat er gebeurt als preventie tekortschiet en er crises ontstaan. Dat is het moment waarop onze tweede verdedigingslinie in werking moet treden en van centrale banken wordt verwacht dat ze op drie gebieden als geloofwaardige achtervang optreden.

Liquiditeit

Het eerste gebied waarop de ECB als achtervang fungeert is in haar taak als ‘lender of last resort’. Als de geldmarkten opdrogen dient de centrale bank als ultieme liquiditeitsverstrekker. Zonder dit vangnet leiden liquiditeitsschokken al snel tot een solvabiliteitscrisis en zelfs tot instorting van het systeem. Het belang van deze taak is al vele malen aangetoond. Zo hebben we tijdens de pandemie liquiditeitstransacties aangevuld met maatregelen om de kapitaalpositie van banken te ondersteunen, waardoor naar schatting 1,8 biljoen euro vrijkwam voor kredietverlening en verliesabsorptie.^[28] Daardoor bleef de kredietverlening aan huishoudens en bedrijven op gang en werd in feite een kredietcrisis voorkomen die de recessie zou hebben verergerd.

Financiëlemarktinfrastructuren

Het tweede gebied waarop de ECB als achtervang fungeert is de goede werking van betalings- en vereveningssystemen. Het Eurosysteem biedt de zogenaamde TARGET-diensten aan, onder andere T2 (realtime bruto vereveningssysteem) en T2S (pan-Europees platform voor de verevening van effectentransacties). TARGET vormt de ruggengraat van de Europese financiële infrastructuur. T2 alleen verwerkt ongeveer 90% van de totale waarde die in heel Europa wordt verevend door systemen voor in euro luidende wholesalebetalingen, meer dan 1,8 miljard euro per dag.

Bij deze infrastructuren is weerbaarheid een integraal deel van het ontwerp. Er is rekening gehouden met zowel regionale als interregionale verstoringen door het systeem over twee regio’s en vier locaties te spreiden. Zo kunnen kritieke betalingsdiensten en vereveningstransacties zelfs in de extreemste omstandigheden (denk aan natuurrampen, pandemieën, cyberaanvallen of terroristische incidenten) doorgang vinden en blijft de verstoring van de dienstverlening tot een minimum beperkt.

Daarnaast bieden we TIPS (TARGET instant payment settlement) aan, waarmee aanbieders van betalingsdiensten instantbetalingen tussen personen en bedrijven mogelijk maken. Deze betalingen worden binnen een paar seconden verwerkt, dag en nacht, het hele jaar door. TIPS verevent deze betalingen in centralebankgeld, en de operationele weerbaarheid wordt bereikt door de over drie locaties verspreide opzet. Het belang van deze infrastructuur neemt toe, omdat instantbetalingen steeds meer de norm worden en met name omdat aanbieders van betalingsdiensten vanaf volgende maand verplicht zijn hun klanten een instantbetalingsdienst aan te bieden.^[29]

Contant geld in het digitale tijdperk

De derde achtervang is de beschikbaarheid van centralebankgeld voor dagelijkse retailbetalingen.

Contant geld speelt hierbij een belangrijke rol. Al meer dan twintig jaar vertegenwoordigen de bankbiljetten in omloop meer dan 10% van het bbp van het eurogebied. En in periodes van stress, zoals tijdens de mondiale financiële crisis, de Griekse staatsschuldencrisis, de pandemie, de invasie van Oekraïne door Rusland en onlangs nog de stroomstoring op het Iberisch schiereiland in april 2025, gaat de vraag naar contant geld scherp omhoog, omdat mensen op zoek gaan naar de veiligheid van centralebankgeld.^[30]

In de toekomst kan een digitale euro dienen als extra borg voor de weerbaarheid van digitale retailbetalingen, door een digitale vorm van contant geld aan te bieden. Dit kan de weerbaarheid aanvullen van fysiek contant geld, dat weliswaar essentieel is, maar niet kan worden gebruikt voor online betalingen, die nu een derde van onze dagelijkse transacties uitmaken. Zoals ik twee weken geleden in het Europees Parlement heb uitgelegd, kan een digitale euro ervoor zorgen dat alle Europeanen op elk moment met een universeel geaccepteerd digitaal betaalmiddel kunnen betalen, zelfs in geval van grote verstoringen. De bedrijfscontinuïteit zou met name worden gewaarborgd door de verdeling en automatische omleiding van transacties over drie verschillende regio’s, elk uitgerust met meerdere servers. Daarnaast kan de offline functionaliteit van de digitale euro een extra beveiligingslaag bieden doordat betalingen ook kunnen plaatsvinden bij onderbrekingen van het internetverkeer of wanneer er problemen zijn met het bankbiljettendistributienetwerk.^[31]

Conclusie

Overheidsinstellingen, en vooral centrale banken, hebben een unieke verantwoordelijkheid voor het waarborgen van de weerbaarheid van het financieel stelsel. Onze opdracht is tweeledig: zorgen voor sterke verdedigingslinies die het stelsel in normale tijden sterk houden en voorzien in een betrouwbaar vangnet voor als niets anders meer werkt.

Zo verankeren we vertrouwen. Weerbaarheid is geen abstract ideaal, maar zorgt ervoor dat huishoudens bij hun geld kunnen, bedrijven hun investeringen kunnen financieren en overheden essentiële diensten kunnen verlenen, ook als alles tegenzit. Weerbaarheid is wat de economie overeind houdt als ze door schokken wordt getroffen.

De geschiedenis toont aan dat mensen in tijden van crisis instinctief op hun centrale bank terugvallen. Ze willen er zeker van zijn dat het systeem blijft werken. Die geruststelling kunnen we enkel bieden als we beschikken over weerbare instellingen, infrastructuur en betaalmiddelen.

In een wereld van geopolitieke spanningen, technologische verstoringen en klimaatverandering is die verantwoordelijkheid groter dan ooit. Maar ze is ook duidelijker dan ooit. Door weerbaarheid te waarborgen, handhaven we de stabiliteit. Door de stabiliteit te handhaven, verankeren we het vertrouwen. En door het vertrouwen te verankeren, beschermen we de waarde van onze munt voor de mensen in Europa.

Dat is en blijft onze kerntaak.