Overzicht

De economie van het eurogebied vertoonde begin 2024 een sterker herstel dan in de projecties van ECB-medewerkers van maart 2024 werd verwacht, mede door een impuls van het uitvoersaldo en de stijgende bestedingen van huishoudens. Recente cijfers wijzen op aanhoudende groei op korte termijn, in een hoger tempo dan eerder was voorzien. Robuuste loongroei, geleidelijk toenemend vertrouwen en verbetering van de ruilvoet zouden tot verdere stijging van de reëel besteedbare inkomens moeten leiden en in de loop van 2024 tot een door de consumptie gedragen herstel. De impuls vanuit het uitvoersaldo begin dit jaar is deels toe te schrijven aan de volatiliteit die ontstond na een tijdelijke daling van het uitvoersaldo eind 2023. De buitenlandse vraag blijft naar verwachting echter toenemen en zo de groei van de uitvoer uit het eurogebied ondersteunen. Op middellange termijn ebt de negatieve invloed van de eerdere verkrapping van het monetair beleid geleidelijk weg en wordt de bedrijvigheid ondersteund door de verwachte versoepeling van de financieringsvoorwaarden in overeenstemming met de marktverwachtingen ten aanzien van het toekomstige beloop van de rentetarieven. Ook de veerkrachtige arbeidsmarkt draagt bij aan de groei, terwijl het werkloosheidscijfer later in de projectieperiode daalt naar een historisch laag niveau. De productiviteit trekt gedurende de projectieperiode naar verwachting aan nu enkele conjuncturele factoren die in het recente verleden de productiviteitsgroei drukten, aan invloed inboeten. Al bij al komt de gemiddelde reële bbp-groei op jaarbasis naar verwachting uit op 0,9% in 2024 en trekt aan tot 1,4% in 2025 en 1,6% in 2026. Ten opzichte van de projecties van maart 2024 zijn de vooruitzichten voor de bbp-groei voor 2024 naar boven bijgesteld als gevolg van de meevallende ontwikkelingen aan het begin van het jaar en betere recente cijfers. De vooruitzichten voor de bbp-groei zijn voor 2025 licht naar beneden bijgesteld en blijven voor 2026 ongewijzigd.^[1]

De totale inflatie blijft naar verwachting op korte termijn min of meer gelijk om in de loop van 2025 verder af te nemen tot een niveau dicht bij de doelstelling. Oorzaken hiervoor zijn een afname van de kostendruk, onder andere van de arbeidskosten, en de vertraagde doorwerking van de eerdere monetairbeleidsverkrapping in de consumptieprijzen. Onder invloed van basiseffecten en hogere prijzen van energiegrondstoffen blijft de totale inflatie, gemeten aan de hand van de geharmoniseerde consumptieprijsindex (HICP), gedurende de rest van 2024 enige volatiliteit vertonen. Gezien de marktverwachtingen ten aanzien van het toekomstige beloop van de olie- en gasprijzen en geplande begrotingsmaatregelen in verband met klimaatverandering zou de energie-inflatie zich op middellange termijn op een laag, positief peil moeten stabiliseren. De voedselprijsinflatie is de afgelopen kwartalen sterk gedaald doordat de prijsdruk binnen de productieketen is afgenomen onder invloed van de lagere prijzen van energie en voedingsgrondstoffen. Verwacht wordt dat de voedselprijsinflatie rond het huidige niveau blijft schommelen en vanaf eind 2025 verder daalt. De HICP-inflatie met uitzondering van energie en voedingsmiddelen (HICPX) blijft gedurende het grootste deel van de projectieperiode hoger dan de totale inflatie. De desinflatoire ontwikkeling van de HICPX zet echter door, zij het langzaam en met name in 2025 en 2026. Een centraal element in deze projecties is het geleidelijk vertragen van de nominale loongroei, vanaf een aanvankelijk nog hoog niveau, doordat de opwaartse druk van de inflatiecorrectie in een krappe arbeidsmarkt wegebt. De matiging van de arbeidskostendruk wordt naar verwachting ondersteund door herstel van de productiviteitsgroei. Verder zwakt de groei van de bedrijfswinsten af en vangen deze deels de doorwerking van de arbeidskosten in de prijzen op, met name in 2024. Al bij al daalt de totale HICP-inflatie op jaarbasis naar verwachting van gemiddeld 5,4% in 2023 naar 2,5% in 2024, 2,2% in 2025 en 1,9% in 2026. De HICP-inflatie voor 2024 en 2025 is met 0,2 procentpunt naar boven bijgesteld ten opzichte van de projecties van maart 2024. De belangrijkste oorzaken hiervoor zijn de hogere prijzen van energiegrondstoffen en de nieuwe cijfers voor de HICPX-inflatie, die iets hoger waren dan verwacht. Daarnaast valt de arbeidskostendruk naar verwachting licht hoger uit door de hogere loongroei in combinatie met iets gematigder vooruitzichten voor de productiviteitsgroei. Voor 2026 zijn de vooruitzichten voor zowel de totale inflatie als de HICPX-inflatie ongewijzigd.

1 Het internationale klimaat

De mondiale bedrijvigheid vertoont tekenen van verbetering, al blijven groeivertragende factoren een rol spelen. De recente gegevens over de mondiale bedrijvigheid (exclusief het eurogebied) bevestigen de zeer geleidelijke verbetering die begin dit jaar is ingezet, waarbij de harde cijfers steeds meer overeenkomen met de positieve signalen uit de stemmingsindices.^[2] Groeivertragende factoren blijven echter een rol spelen, zoals de geleidelijk ruimer wordende arbeidsmarkten, verdere matiging van de nominale loongroei en lagere spaaroverschotten in de geavanceerde economieën. Bestaande factoren die nog altijd remmend werken zijn de eerdere monetairbeleidsverkrapping en de grotere economische onzekerheid als gevolg van geopolitieke spanningen. Door de problemen in de Chinese vastgoedsector blijven de consumptieve bestedingen in China achter; de economische groei wordt er nog altijd gedragen door de verwerkende industrie en de uitvoer. De vooruitzichten voor de mondiale groei zijn grotendeels ongewijzigd ten opzichte van de projecties van maart 2024; voor 2024 en 2025 wordt een groei van 3,3% verwacht en voor 2026 3,2%. Daarmee ligt het groeitempo iets lager dan in de afgelopen tien jaar (Tabel 2).

Voor de wereldhandel (exclusief het eurogebied) wordt voor 2024 herstel verwacht en daarna groei die meer in lijn is met de mondiale bedrijvigheid. Na een periode van zwakke handelsdynamiek in 2023, met de herbalancering van de vraag van goederen naar diensten na de pandemie, blijkt uit de recente cijfers dat het herstel van de wereldhandel onverminderd doorzet en dat de gevolgen van verstoringen van de scheepvaart in het Rode Zeegebied beperkt blijven. De mondiale invoer, die in 2024 naar verwachting met 2,6% toeneemt en in 2025 en 2026 met 3,3%, blijft min of meer gelijk aan eerdere projecties. Met een plus van 2,1% verloopt het herstel van de buitenlandse vraag naar goederen en diensten uit het eurogebied dit jaar minder dynamisch. De belangrijkste oorzaak hiervoor is dat bij enkele van de belangrijkste handelspartners van het eurogebied, zoals het Verenigd Koninkrijk en Midden- en Oost-Europese landen, in de tweede helft van 2023 en het eerste kwartaal van 2024 de invoer afzwakte. Omdat de groei op kwartaalbasis van de buitenlandse vraag naar goederen en diensten uit het eurogebied gedurende de projectieperiode vergelijkbaar is met die van de mondiale invoer, stijgt deze vraag naar verwachting in 2025 met 3,4% en in 2026 met 3,3%.

De mondiale inflatie daalt naar verwachting gedurende de projectieperiode. Het geaggregeerde totale inflatiecijfer volgens de consumentenprijsindex (CPI) voor de belangrijkste geavanceerde en opkomende markteconomieën daalt naar verwachting tot 4,2% in 2024, 3,3% in 2025 en 2,9% in 2026, doordat de effecten van eerdere aanbodschokken en restrictief monetair beleid wegebben. Hoewel deze vooruitzichten grotendeels overeenkomen met de projecties van maart, is de inflatie in de Verenigde Staten voor dit jaar licht opwaarts bijgesteld als gevolg van hoger dan verwachte cijfers voor het eerste kwartaal. De geringe binnenlandse vraag houdt de totale CPI-inflatie in China laag. Deze zal gedurende de projectieperiode naar verwachting geleidelijk stijgen. De stijging van de uitvoerprijzen van concurrenten van het eurogebied, in nationale valuta en op jaarbasis, wordt dit jaar naar verwachting weer positief en blijft gedurende de rest van de projectieperiode dicht bij het geraamde langetermijngemiddelde. De feitelijke inflatie van de uitvoerprijzen, die lager was dan verwacht, compenseert in de huidige projectieronde het effect van hogere grondstoffenprijzen en verklaart de neerwaartse bijstelling voor 2024 ten opzichte van de projecties van maart.

2 De reële economie

De economische bedrijvigheid in het eurogebied herstelde zich in het eerste kwartaal van 2024, mede onder invloed van tijdelijke factoren (Grafiek 1).^[3] Volgens de flashraming van Eurostat bedroeg de groei op kwartaalbasis in het eerste kwartaal van dit jaar 0,3%. Dit was 0,2 procentpunt hoger dan in de projecties van maart werd verwacht, terwijl het cijfer voor het vierde kwartaal van 2023 naar beneden werd bijgesteld met 0,1 procentpunt. De meevaller in het eerste kwartaal hield waarschijnlijk verband met een stijging van het uitvoersaldo, na een tijdelijke daling in het vierde kwartaal van 2023. De investeringen in woningen ondervonden in sommige landen ook tijdelijke ondersteuning van de ongewoon zachte winter. Wat de toegevoegde waarde in de verschillende sectoren betreft, die in de industrie is in het eerste kwartaal van 2024 waarschijnlijk afgenomen, terwijl de toegevoegde waarde in de dienstensector toenam.

Grafiek 1

Reële-bbp-groei in het eurogebied

(procentuele mutaties van kwartaal op kwartaal, voor seizoensinvloeden en het aantal werkdagen gecorrigeerde kwartaalcijfers)

Het reële bbp neemt naar verwachting in de loop van 2024 verder toe doordat de inkomens van huishoudens en de buitenlandse vraag stijgen en de bedrijfsinvesteringen zich enigszins herstellen. De aanhoudende groei van de reëel besteedbare inkomens ondersteunt de consumptieve bestedingen, die vanaf het tweede kwartaal de belangrijkste motor achter de groei worden. De wijze waarop de indicatoren op maandbasis zich ontwikkelen – denk aan de geleidelijke toename van het consumentenvertrouwen, de verdere stijging van de PMI voor de dienstensector en de nieuwe orders tot en met mei alsook de stijging van de detailhandelsverkopen in maart – komt overeen met herstel van de bestedingen van huishoudens. De koopkracht van huishoudens wordt naar verwachting heel 2024 ondersteund door de robuuste groei van de reële lonen (tegen de achtergrond van een krappe arbeidsmarkt) en verwacht vertrouwensherstel. Gemiddeld op jaarbasis gemeten stagneren de bedrijfsinvesteringen in 2024 goeddeels, voornamelijk als gevolg van de eerdere monetairbeleidsverkrapping. De doorwerking daarvan neemt af maar heeft nog steeds een remmende invloed. In de loop van het jaar wordt enig herstel verwacht. Positief voor de bedrijfsinvesteringen zijn het verwachte herstel van de binnen- en buitenlandse vraag, waarbij de buitenlandse vraag ook de uitvoergroei aanzwengelt. Verder levert de normalisering van de voorraadcyclus in de tweede helft van 2024 een neutrale bijdrage aan de groei, terwijl die bijdrage rond de jaarwisseling nog duidelijk negatief was. De vooruitzichten voor de reële bbp-groei van het eurogebied zullen op korte termijn bovendien aanzienlijk verbeteren door de bedrijvigheid van multinationale ondernemingen in Ierland, die in 2023 nog een negatief effect had.

Op middellange termijn wordt de groei van het reële bbp ondersteund door stijgende reële inkomens, een aantrekkende buitenlandse vraag en de afnemende effecten van de verkrapping van het monetair beleid. Het maximale effect van de monetairbeleidsverkrapping wordt verwacht in 2024, ondanks de marktverwachtingen van een renteverlaging. De beëindiging van de budgettaire steunmaatregelen die sinds 2022 zijn ingevoerd ter compensatie van de hoge inflatie en energieprijzen heeft over het geheel genomen een klein negatief effect op de groei tussen 2024 en 2026. Tegelijkertijd wordt een positieve bijdrage van de overheidsconsumptie en -investeringen aan de bbp-groei verwacht.

Het sterk negatieve effect van het financieringsklimaat, met name het hoge rentepeil, op de groei houdt aan maar ebt weg gedurende de projectieperiode. De effecten van de sinds december 2021 genomen monetairbeleidsmaatregelen blijven doorwerken in de reële economie, wat van invloed is op de groeivooruitzichten, met name voor 2024.^[4] Op grond van de marktverwachtingen ten aanzien van de toekomstige rente-ontwikkeling (Kader 1) zouden de negatieve effecten van het monetair beleid op de economische groei naar verwachting in 2024 geleidelijk moeten gaan afnemen. Dit ondersteunt het economisch herstel, net als het wegebben van de negatieve effecten van de sinds eind 2022 waargenomen aanscherping van de kredietvoorwaarden.

Ten opzichte van de projecties van maart 2024 is de groei van het reële bbp voor 2024 met 0,3 procentpunt naar boven bijgesteld, voor 2025 met 0,1 procentpunt naar beneden, en voor 2026 onveranderd gebleven (Tabel 3 en Grafiek 2). De bijstellingen voor 2024 weerspiegelen de meevallende cijfers in het eerste kwartaal van het jaar, met name voor het uitvoersaldo en sommige toekomstgerichte enquête-indicatoren. Hierdoor worden de negatiever uitvallende overloopeffecten van de lagere groei in het vierde kwartaal van 2023 enigszins gecompenseerd. De licht neerwaartse bijstelling voor 2025 heeft vooral betrekking op de neerwaartse bijstelling van de overheidsconsumptie in het licht van een krapper begrotingsbeleid.

Grafiek 2

Reëel bbp van het eurogebied – uitgesplitst naar belangrijkste uitgavencomponenten

a) Door medewerkers samengestelde projecties van juni 2024	b) Bijstellingen t.o.v. de projecties van maart 2024
(mutaties in procenten per jaar, bijdragen in procentpunten)	(bijstellingen en bijdragen in procentpunten)

Dan de componenten van het reële bbp. Ondanks de relatief hoge spaarquote vormen de reële consumptieve bestedingen de motor achter de economische groei, doordat stijgende lonen en dalende inflatie voor een robuuste groei van de reële inkomens hebben gezorgd. Voor de consumptieve bestedingen wordt geleidelijk herstel in de loop van 2024 verwacht en groei van 1,6-1,7% op jaarbasis in 2025-2026, wat duidelijk hoger is dan het gemiddelde van 1,2% van vóór de pandemie. Het herstel vloeit voort uit een stijging van de reëel besteedbare inkomens, voornamelijk door de sterke loongroei en robuuste inkomens anders dan uit arbeid (dat wil zeggen inkomens van zelfstandigen en uit financiële activa). Op korte termijn blijft de spaarquote relatief hoog, wat in overeenstemming is met de hoogfrequente stemmingsindicatoren over toekomstige spaarvoornemens, de nog steeds hoge maar afnemende economische onzekerheid, de hoge rentetarieven en de minder ruime beschikbaarheid van krediet. Daar komt bij dat inkomen anders dan uit arbeid doorgaans nauwelijks voor consumptie wordt aangewend, wat de spaarquote eveneens schraagt. Op middellange termijn zwakt de groei van de reële inkomens naar verwachting af doordat aan de inhaalslag van de reële lonen geleidelijk een einde komt, maar die verzwakking wordt grotendeels gecompenseerd door een daling van de spaarquote. Doordat de onzekerheid en de inflatiedruk verder afnemen en de consumptieve bestedingen zich geleidelijk normaliseren, zou vanaf eind 2024 een langzame daling van de spaarquote moeten inzetten. Deze blijft gedurende de projectieperiode echter boven het gemiddelde van voor de pandemie, doordat de hogere rentetarieven huishoudens aanzetten te blijven sparen. Het herstel van de consumptieve bestedingen wordt bovendien bevorderd door vermogenseffecten.

De investeringen in woningen zullen naar verwachting in 2024 verder dalen en zich in de loop van 2025 langzaam herstellen. De oorzaken hiervoor zijn het geleidelijk wegebben van de negatieve effecten van de krappere financieringsvoorwaarden en de aanhoudend krachtige stijging van de inkomens van huishoudens. Na drie kwartalen op rij te zijn gedaald zijn de investeringen in woningen in het eerste kwartaal van 2024 waarschijnlijk weer aangetrokken, mede onder invloed van de ongewoon zachte winter, met name in Duitsland. Maar omdat dit bijzondere effect aan belang inboet en de vraag naar woningen zwak blijft (mede doordat in Italië een sterke fiscale prikkel vervalt), zullen de investeringen in woningen in het tweede kwartaal van 2024 hun neerwaartse trend hervatten. Vanaf medio 2025 zullen de investeringen in woningen zich echter herstellen, omdat het effect van eerdere verhogingen van de hypotheekrente wegebt, de huizenprijzen zich herstellen en de inkomens van huishoudens flink stijgen. Het komt erop neer dat de investeringen in woningen op jaarbasis in 2024 aanzienlijk en in 2025 licht zullen dalen om in 2026 voor het eerst sinds 2022 weer toe te nemen.

De projecties voorzien herstel van de bedrijfsinvesteringen in de komende kwartalen als gevolg van een aantrekkende vraag, het wegvallen van de remmende effecten van ongunstige financieringsvoorwaarden, de stimulerende werking van het Next Generation EU-programma (NGEU) en toenemende groene en digitale investeringen. De bedrijfsinvesteringen in het eurogebied (exclusief volatiel Iers intellectueel eigendom) daalden sterk in de tweede helft van 2023, onder invloed van afnemend vertrouwen, weggewerkte orderachterstanden, lagere interne financiële buffers en krappere financieringsvoorwaarden. Vanaf begin 2024 zou herstel moeten intreden, in lijn met de verwachting dat de binnenlandse en buitenlandse vraag zullen toenemen. Ook de stimulerende werking van het NGEU-programma (dat in sommige landen is uitgesteld naar het einde van de projectieperiode) draagt bij aan het herstel, plus het feit dat de private sector zijn groene en digitale investeringen verder opvoert en dat de remmende werking van de ongunstige financieringsvoorwaarden wegebt.

Met de buitenlandse vraag groeit ook de uitvoer, waardoor de handel van het eurogebied na een periode van negatieve groei weer aantrekt. De geraamde reële uitvoer van het eurogebied is in het eerste kwartaal van 2024 sterker gestegen dan in de projecties van maart werd voorzien. Naar verwachting groeit de reële uitvoer gedurende de projectieperiode globaal in overeenstemming met de ontwikkelingen in de buitenlandse vraag. Het aandeel in de uitvoermarkten voor de hele projectieperiode is naar beneden bijgesteld ten opzichte van de projecties van maart en blijft naar verwachting ruim onder het niveau van vóór de pandemie. Dit is een gevolg van de concurrentieproblemen die verband houden met de eerdere appreciatie van de euro en de energieschokken, want het eurogebied heeft meer last van de hogere prijzen van energiegrondstoffen dan zijn handelspartners. Verwacht wordt dat de invoer zich iets sneller herstelt dan de binnenlandse vraag nu de handelsintensieve vraagcomponenten, zoals investeringen, zich herstellen. Al bij al levert het uitvoersaldo gedurende de projectieperiode een neutrale bijdrage aan de groei. Voor de ruilvoet wordt gedurende de projectieperiode slechts een lichte verbetering voorzien, aangezien de energieschok grotendeels is uitgewerkt. Vanaf 2024 volgt verder herstel van het saldo van de lopende rekening tot net onder 3% bbp. Dat is iets boven het gemiddelde van vóór de pandemie (2,6%).

De arbeidsmarkt blijft veerkrachtig, hoewel de werkgelegenheid trager zal groeien dan in de afgelopen jaren. De werkgelegenheid steeg volgens de flashraming van Eurostat in het eerste kwartaal van 2024 met 0,3%, wat opnieuw een meevaller was (volgens de projecties van maart zou de werkgelegenheid gelijkblijven). De groei van de werkgelegenheid neemt af van 1,4% in 2023 tot 0,8% in 2024 en stabiliseert op respectievelijk 0,4% en 0,5% in 2025 en 2026. De huidige werkgelegenheid is hoger dan men op grond van een dynamische wet van Okun zou verwachten. Verwacht wordt echter dat deze in 2026 convergeert naar het niveau dat wordt geïmpliceerd door de wet van Okun (Grafiek 3, paneel a). Dit patroon duidt erop dat de conjuncturele factoren (zoals arbeidsaanhouding en hoge bedrijfswinsten) waarvan de werkgelegenheid in het recente verleden meer dan gewone steun heeft ondervonden, naar verwachting geleidelijk zullen verdwijnen.^[5] De werkgelegenheidsgroei is voor 2024-2026 met in totaal 0,5 procentpunt naar boven bijgesteld ten opzichte van de projecties van maart. Deze stijging is het gevolg van de meevallende cijfers van begin 2024 en de iets betere vooruitzichten voor de arbeidsmarkt als gevolg van recente positieve cijfers.

Grafiek 3

Werkgelegenheid en productiviteit

a) Werkgelegenheid	b) Productiviteit (aantal werkenden)
(indexcijfer: 2019-IV = 100)	(indexcijfer: 2019-IV = 100)

Naar verwachting trekt de groei van de arbeidsproductiviteit gedurende de projectieperiode aan, maar blijft de productiviteit in 2026 aanzienlijk onder de lineaire langetermijntrend. Door een combinatie van een vrij sterke groei van de werkgelegenheid en een naar verhouding geringe groei van het reële bbp was de productiviteitsgroei de laatste tijd gering. De verwachting is dat de productiviteit zich, na een lichte neerwaartse herziening ten opzichte van de projecties van maart, gedurende de projectieperiode herstelt. De productiviteitsgroei van 1,0% in 2025 en 1,1% in 2026 lijkt relatief fors – bijna het dubbele van het historische gemiddelde (2000-2019) – maar moet worden afgezet tegen de bijzonder lage gemiddelde jaarlijkse groei van -0,1% sinds de pandemie (2020-2023). Dit blijkt ook uit het productiviteitsniveau. Dat blijft ver onder de historische trendmatige groei, waarbij 0,6% (het gemiddelde groeitempo op jaarbasis van vóór de pandemie) als benchmark wordt gebruikt (zie Grafiek 3, venster b).

De werkloosheid blijft naar verwachting tot eind 2025 relatief stabiel en daalt in 2026 tot een historisch laag peil (Grafiek 4). De werkloosheid schommelt in 2024 en 2025 naar verwachting rond 6,5% en daalt tot in 2026 naar een historisch laag peil: 6,3%. Het gemiddelde werkloosheidscijfer over de projectieperiode is met 0,2 procentpunt naar beneden bijgesteld, mede op grond van positieve recente cijfers en de iets gunstiger vooruitzichten voor de werkgelegenheid.

Grafiek 4

Werkloosheidspercentage

(in procenten van de beroepsbevolking)

3 Vooruitzichten voor de overheidsfinanciën

Het eurogebied gaat gedurende de projectieperiode naar verwachting een krappere begrotingskoers volgen, met name in 2024 (Tabel 4).^[6] De belangrijkste verklaring voor de tegenvaller in het begrotingsresultaat van 2023 is de versoepeling van de begrotingskoers met 0,3 procentpunt bbp ten opzichte van de ramingen in de projecties van maart 2024. Deze versoepeling hangt vooral samen met een hoger dan verwachte groei van de uitgaven. Voor 2024 wordt een aanzienlijk krapper begrotingsbeleid voorzien, vooral doordat een groot deel van de maatregelen voor energie- en inflatiesteun worden beëindigd. Voor de periode 2025-2026 wordt verdere verkrapping van het begrotingsbeleid verwacht, zij het in een veel trager tempo. De verkrapping hangt samen met de verdere afbouw van de resterende energiesteun in 2025, de tragere groei van subsidies en andere budgettaire overdrachten, en maatregelen aan de inkomstenkant. Deze effecten worden naar verwachting deels tenietgedaan door een beperkte groei van de overheidsinvesteringen. Naast deze discretionaire begrotingsmaatregelen zullen niet-discretionaire factoren, waaronder mee- of tegenvallers aan de inkomstenkant, naar verwachting slechts beperkte invloed hebben op het begrotingsbeleid tijdens de projectieperiode, na grote schommelingen in de afgelopen jaren. Ten opzichte van de projecties van maart 2024 levert het beleid van het eurogebied een iets krappere begroting voor de periode 2025-2026 op, vooral doordat de uitgaven minder hard groeien, waaruit mede het tijdelijke karakter van de budgettaire ontsporing in 2023 blijkt.

Het begrotingssaldo van het eurogebied zal gedurende de projectieperiode naar verwachting verbeteren, terwijl de schuldquote zich min of meer stabiliseert. Door het hoger dan verwachte begrotingsresultaat over 2023 zal het tekort van het eurogebied naar verwachting dalen om vanaf 2025 uit te komen onder de referentiewaarde van 3% van het bbp. Dit is voornamelijk het gevolg van een daling van het voor conjunctuurinvloeden gecorrigeerde primaire tekort over de hele projectieperiode, maar met name in 2024, die naar verwachting de stijging van de rentebetalingen zal compenseren. Ten opzichte van de projecties van maart 2024 is het begrotingssaldo voor 2024 naar beneden bijgesteld (er wordt dus een groter tekort verwacht). Dit komt vooral door basiseffecten vanaf 2023. Het begrotingssaldo van 2026 zal echter naar verwachting iets boven de projecties van maart uitkomen (een kleiner tekort vertonen), als gevolg van een opwaartse bijstelling van een voor conjunctuurinvloeden gezuiverd primair saldo en een betere conjunctuurcomponent. De schuldquote van het eurogebied zal zich gedurende de projectieperiode grotendeels stabiliseren doordat aanhoudende (zij het dalende) primaire tekorten en positieve tekort-schuldcorrecties worden gecompenseerd door gunstige (negatieve) rente/groei-ecarts. Vergeleken met de projecties van maart 2024 valt de schuldquote voor 2024 iets lager uit, waarbij het ongunstige basiseffect van 2023 ruimschoots wordt gecompenseerd door een aanzienlijk gunstiger rente/groei-ecart als gevolg van opwaartse bijstellingen van de nominale bbp-groei. De schuldquote is voor 2026 licht naar beneden bijgesteld, voornamelijk vanwege het betere primaire saldo.

4 Prijzen en kosten

De totale HICP-inflatie zal in 2024 naar verwachting min of meer op hetzelfde niveau blijven, alvorens te dalen naar 2,2% in 2025 en 1,9% in 2026 (Grafiek 5). De totale HICP-inflatie daalde van gemiddeld 5,4% in 2023 tot 2,4% in april 2024. De verwachting is dat de HICP de komende kwartalen rond 2,5% zal schommelen, met enige volatiliteit als gevolg van basiseffecten bij de energieprijzen. De matiging van de HICPX-inflatie verloopt naar verwachting langzaam en de rest van 2024 komt daarin weinig verandering. De aanhoudend hoge HICPX-inflatie, die gedurende de projectieperiode boven het historisch gemiddelde blijft, houdt voornamelijk verband met de langzaam afnemende diensteninflatie. De verwachting is dat ook de voedselinflatie pas later in de projectieperiode verder terugloopt en dat de bijdrage van de energie-inflatie aan de HICP-inflatie meestal licht positief zal zijn. De totale inflatie zal dan ook een langzaam desinflatoir verloop laten optekenen, en in het vierde kwartaal van 2025 de inflatiedoelstelling van 2% bereiken (een kwartaal later dan in de projecties van maart).

Grafiek 5

HICP-inflatie in het eurogebied

(mutaties in procenten per jaar)

Na enige volatiliteit in de komende kwartalen blijft de energie-inflatie naar verwachting op middellange termijn gematigd, aangezien de veronderstelde daling van de prijzen van energiegrondstoffen deels wordt gecompenseerd door klimaatgerelateerde begrotingsmaatregelen. Verwacht wordt dat de energie-inflatie in het tweede kwartaal van 2024 weer positief wordt, als gevolg van opwaartse basiseffecten, het verdwijnen van de energiecompenserende overheidsmaatregelen en de recente stijgingen van de prijs van ruwe olie. Opwaartse basiseffecten verklaren het grootste deel van de verwachte verschuiving van de energie-inflatie tussen april 2024 en maart 2025. Bovendien zal het ongedaan maken van de energie- en inflatiecompenserende begrotingsmaatregelen tussen december 2023 en februari 2025 naar verwachting 0,4 procentpunt bijdragen aan de totale inflatie in 2024 en 0,1 procentpunt in 2025. Na het wegebben van deze basiseffecten en de impact van de intrekking van de energiegerelateerde begrotingsmaatregelen, impliceren neerwaartse futurescurves voor de prijzen van energiegrondstoffen, deels gecompenseerd door enkele opwaartse effecten van budgettaire klimaatmaatregelen, slechts zeer kleine positieve bijdragen van de HICP-energie-inflatie in 2025 en 2026 (Grafiek 6).^[7]

Grafiek 6

HICP-inflatie in het eurogebied – opsplitsing naar belangrijkste componenten

(mutaties in procenten per jaar, bijdrage in procentpunten)

De voedselinflatie zou op korte termijn vrijwel stabiel blijven en daarna verder licht dalen, naarmate de druk in de productieketen als gevolg van eerdere stijgingen van de inputkosten afneemt. Onder invloed van zowel de componenten bewerkte als onbewerkte voedingsmiddelen bleef de voedselinflatie in de eerste maanden van dit jaar dalen tot 2,8% in april, tegen gemiddeld 10,9% in 2023. Dit was grotendeels toe te schrijven aan de afnemende druk in het productieproces als gevolg van lagere prijzen voor energie en voedingsgrondstoffen. Gedurende de rest van dit jaar en het grootste deel van 2025 schommelt de voedselinflatie naar verwachting rond hetzelfde peil, om in 2026 licht verder te dalen tot gemiddeld 2,2%, als gevolg van het vertraagde effect van de aanhoudend dynamische arbeidskostendruk tijdens de laatste twee jaar van de projectieperiode.

De HICPX-inflatie zal naar verwachting geleidelijk dalen tot 2,0% in 2026, voornamelijk door een gematigde afname van de diensteninflatie (Grafiek 7). De inflatie van industriële goederen met uitzondering van energie (non-energy industrial goods – NEIG) daalde van gemiddeld 5,0% in 2023 tot 0,9% in april 2024, terwijl de diensteninflatie gematigder terugliep, van 4,9% in 2023 tot 3,7% in april 2024. De daling van de NEIG-inflatie sinds begin 2024 is het gevolg van afnemende opwaartse effecten van aanbodknelpunten, indirecte effecten van eerdere stijgingen van de energie- en voedselprijzen en de aanhoudende neerwaartse doorwerking van de verkrapping van het monetair beleid. In de projecties zijn slechts verwaarloosbare effecten van geopolitieke spanningen in het Midden-Oosten (waaronder verstoringen in de scheepvaart door de Rode Zee) op de goedereninflatie opgenomen, gezien het kleine aandeel van transportkosten in de totale goederenkosten, de tot dusver relatief beperkt gebleven stijging en het feit dat deze kosten gebaseerd zijn op contracten op langere termijn. Op middellange termijn heeft de daling van de HICPX-inflatie voornamelijk te maken met de diensteninflatie, aangezien de effecten van de heropening na de pandemie wegebben en het neerwaartse effect van de verkrapping van het monetair beleid blijft doorwerken. Een snellere daling van de diensteninflatie wordt belemmerd door afnemende, maar nog steeds hoge opwaartse druk van de ontwikkeling van de arbeidskosten.

Grafiek 7

HICP-inflatie in het eurogebied met uitzondering van energie en voedingsmiddelen

(mutaties in procenten per jaar)

Vergeleken met de projecties van maart 2024 zijn de vooruitzichten voor de totale HICP-inflatie voor 2024 en 2025 opwaarts bijgesteld met 0,2 procentpunt, voornamelijk als gevolg van opwaartse herzieningen van de HICP-energie-inflatie en de HICPX-inflatie, en voor 2026 (Grafiek 8) ongewijzigd gebleven. De opwaartse herziening van de HICP-energie-inflatie in 2024 is voornamelijk toe te schrijven aan duurdere energiegrondstoffen en, in mindere mate, aan wijzigingen in belastingen en netwerk- en distributiekosten. De opwaartse bijstelling van de HICPX-inflatie is te verklaren door verrassende cijfers in de afgelopen maanden, met name door hogere HICP-diensteninflatiecijfers. Deze opwaartse herzieningen worden deels gecompenseerd door een neerwaartse bijstelling van de HICP-voedselinflatie, voornamelijk als gevolg van lager dan verwachte recente gegevensresultaten. Voor 2025 is de voedselinflatie naar boven bijgesteld door de hoger dan eerder verwachte inflatoire druk van energie en arbeidskosten. Later in de projectieperiode heeft de opwaartse bijstelling van de HICPX-inflatie ook te maken met de doorwerking van hogere arbeidskosten per eenheid product. De totale inflatie voor 2026 blijft ongewijzigd als gevolg van kleine opwaartse herzieningen van de HICPX-inflatie die worden gecompenseerd door kleine neerwaartse bijstellingen van de voedsel- en energie-inflatie.

Grafiek 8

Bijstellingen van de inflatieprojecties ten opzichte van de projecties van maart 2024

(bijdragen in procentpunten)

De nominale loongroei zal volgens de projectie geleidelijk dalen, maar hoog blijven, waardoor de reële lonen een inhaalslag kunnen maken tot het niveau van vóór de scherpe stijging van de inflatie (Grafiek 9). De stijging van de loonsom per werknemer op jaarbasis bedroeg in het vierde kwartaal van 2023 4,7%. Voor 2024 wordt een gemiddelde stijging van 4,8% verwacht, met enige volatiliteit in de loop van het jaar. Verwacht wordt dat de loonkostenstijging gedurende de projectieperiode verder zal matigen, maar boven het historische niveau zal blijven als gevolg van de nog steeds krappe arbeidsmarkten, de inflatiecompensatie en de stijging van de minimumlonen. Zowel de contractlonen als de incidentele loongroei dragen naar verwachting sterker bij aan de groei van de loonsom per werknemer dan vóór de pandemie. De contractloongroei stijgt in 2024 licht, alvorens geleidelijk af te nemen, terwijl de incidentele loongroei onder invloed van de krappe arbeidsmarkt een meer aanhoudende bijdrage levert. In 2026 bedraagt de groei van de loonsom per werknemer naar verwachting 3,2%, wat iets hoger is dan de som van de voorziene productiviteitsgroei en de HICP-inflatie. Vergeleken met de projecties van maart is het groeitempo van de loonsom per werknemer voor 2024 en 2026 licht opwaarts bijgesteld. Deze opwaartse bijstelling heeft te maken met binnenkomende gegevens, een iets betere conjunctuurpositie en een hogere incidentele loonstijging, en is in overeenstemming met een krappere arbeidsmarkt, met name tegen het einde van de projectieperiode. Verwacht wordt dat de reële lonen in het derde kwartaal van 2024 terugkeren naar het niveau van begin 2022, een kwartaal eerder dan in de projecties van maart 2024.

Grafiek 9

Loonsom per werknemer

(mutaties in procenten per jaar)

De groei van de arbeidskosten per eenheid product neemt volgens de projecties aanzienlijk af. De groei van de arbeidskosten per eenheid product zou een piek moeten hebben bereikt in 2023, toen deze gemiddeld 6,1% bedroeg, en zal naar verwachting scherp dalen tot 2,1% in 2026. Ondanks de verwachte toename van de productiviteitsgroei, in combinatie met de daling van de loongroei, zal de groei van de arbeidskosten per eenheid product boven het gemiddelde van 1,5% van vóór de pandemie blijven. Vergeleken met de projecties van maart is de groei van de arbeidskosten per eenheid product opwaarts bijgesteld, met name voor 2025 en 2026. Dit is toe te schrijven aan de opwaartse bijstelling van de loonsom per werknemer en een neerwaartse herziening van de productiviteitsgroei.

De daling van de binnenlandse prijsdruk, zoals afgemeten aan de groei van de bbp-deflator, zet volgens de projecties door, waarbij de winstgroei eerst als buffer dient voor hoge arbeidskostendruk en zich vervolgens herstelt (Grafiek 10). De groei op jaarbasis van de bbp-deflator zal in 2024 snel blijven dalen en gemiddeld over het jaar uitkomen op 3,3%. Daarna wordt een geleidelijker afname verwacht, tot gemiddeld 2,0% in 2026. De groei van de winst per eenheid product bereikte begin 2023 een hoogtepunt en is sindsdien vertraagd, waarbij het resultaat in het vierde kwartaal van 2023 onder de verwachtingen van de projecties van maart ligt. De verwachting is dat deze gedurende heel 2024 aanzienlijk onder de groei van de arbeidskosten per eenheid product zal blijven, wat betekent dat de winstmarges de relatief sterke groei van de arbeidskosten opvangen. Doordat de groei van de arbeidskosten per eenheid product afneemt, zal de groei van de winst per eenheid product zich vanaf 2025 waarschijnlijk enigszins herstellen, mede dankzij het economisch herstel en de aantrekkende productiviteitsgroei. Ten opzichte van de projecties van maart is de groei van de bbp-deflator voor 2024 naar boven bijgesteld als gevolg van opwaartse verrassingen in de binnenkomende gegevens voor het eerste kwartaal van 2024, waarschijnlijk als gevolg van aanzienlijk hogere groei van de winst per eenheid product. De groei van de bbp-deflator is ook marginaal naar boven bijgesteld voor 2025 en 2026, als gevolg van een hogere groei van de arbeidskosten per eenheid product, die in 2026 deels wordt gecompenseerd door neerwaartse bijstellingen van de winst per eenheid product.

Na een negatief jaarcijfer in 2024 blijft de invoerprijsinflatie in de laatste jaren van de projectieperiode rond de 2% schommelen. De groei van de invoerdeflator zal naar verwachting stijgen van -2,9% in 2023 tot -0,2% in 2024, 2,0% in 2025 en 1,9% in 2026, grotendeels in overeenstemming met de projectie voor de uitvoerprijzen van concurrenten en het beloop van de energieprijzen (zie Paragraaf 1 en Kader 2).

Grafiek 10

Binnenlandse prijsdruk

a) bbp-deflator en componenten	b) bbp-deflator en componenten - bijstellingen t.o.v. projecties van maart 2024
(mutaties in procenten per jaar, bijdrage in procentpunten)	(bijdragen in procentpunten)

5 Gevoeligheids- en scenarioanalyses

Alternatieve energieprijsontwikkelingen

De toekomstige ontwikkeling van de prijzen van energiegrondstoffen is zeer onzeker. Mochten de prijzen van olie- en gasgrondstoffen zich anders ontwikkelen, dan zou dat een significante invloed hebben op de economische vooruitzichten, met name de inflatie. De projecties door medewerkers gaan uit van de in Kader 1 beschreven technische aannames. Deze gevoeligheidsanalyse wordt gebruikt om te komen tot alternatieve neerwaartse en opwaartse ontwikkelingen aan de hand van het 25e en 75e percentiel van de van opties afgeleide neutrale waarschijnlijkheden voor zowel de olie- als de gasprijzen.^[8] De verdeling van zowel de olie- als de gasprijs wijst op opwaartse risico’s voor de technische aannames uit de projecties van juni 2024 (Grafiek 11). Daarnaast worden voor zowel olie als gas constante prijzen verondersteld. In alle gevallen wordt een synthetische energieprijsindex (een gewogen gemiddelde van de ontwikkeling van de olie- en gasprijzen) berekend. De effecten van de alternatieve ontwikkelingen worden beoordeeld aan de hand van een reeks macro-economische modellen van de ECB en het Eurosysteem die in de projecties worden gebruikt. Het gemiddelde effect op de groei van het reële bbp en de HICP-inflatie in deze modellen wordt weergegeven in Tabel 6.

Grafiek 11

Alternatieve ontwikkelingen voor de aannames voor energieprijzen

a) Olieprijsaanname

(USD/vat)

b) Gasprijsaanname

(EUR/MWh)

Kader 2
Zou China desinflatie kunnen uitvoeren?

In dit Kader worden alternatieve scenario’s besproken met betrekking tot het economische beleid van China om de binnenlandse groei te stimuleren en of dit zou kunnen leiden tot de uitvoer van desinflatie naar het eurogebied en de Verenigde Staten. Volgens de projecties van medewerkers van het Eurosysteem van juni 2024 zal de groei van China gedurende de projectieperiode geleidelijk vertragen onder invloed van de problemen in de vastgoedsector. De verwerkende industrie is echter gegroeid als gevolg van ondersteunende beleidsmaatregelen, aangezien de kredietverlening doorgaat ondanks hoge voorraden en een afnemende bezettingsgraad. Bovendien is het Chinese aandeel in de uitvoermarkt (in volume) boven het niveau van voor de pandemie gebleven (Grafiek A). Dit werd aanvankelijk ondersteund door de pandemiegerelateerde verschuiving van de mondiale consumptie van diensten naar goederen, gezien de leidende positie van China in de mondiale goederenhandel in het algemeen en in producten waar vraag naar was tijdens de pandemie in het bijzonder. Maar ondanks de ommekeer in deze wereldwijde pandemiegerelateerde effecten is het marktaandeel van China sinds begin 2023 met ongeveer 18% toegenomen, terwijl de prijzen van zijn uitvoer verder zijn gedaald. In vergelijking met zowel de Amerikaanse economie, die haar marktaandeel terug zag keren naar het niveau van voor de pandemie, als het eurogebied, dat het verlies van zijn marktaandeel sinds 2020 nog niet volledig heeft goedgemaakt, neemt China hiermee een bijzondere positie in.

Grafiek A

Marktaandeel uitvoer

(volume-indexcijfers; januari 2010 = 100)

Het eurogebied heeft sterkere handelsbetrekkingen met China dan de Verenigde Staten. Aan de invoerzijde hebben de Verenigde Staten – die voorheen meer afhankelijk waren van China dan het eurogebied – de invoer van Chinese goederen verminderd van 2,8% bbp aan het begin van de jaren 2010 tot 2,3% bbp in de periode 2019-2020. De invoer van Chinese goederen naar het eurogebied bewoog zich echter in tegengestelde richting en bedroeg meer recentelijk 3,5% bbp. Aan de uitvoerzijde blijft het eurogebied meer afhankelijk van China dan de Verenigde Staten, waarbij 2,5% van het bbp van het eurogebied voor rekening komt van de uitvoer naar China, tegen 1,1% van het bbp in de Verenigde Staten.

Er worden drie scenario’s onderzocht rond de basisprojecties van juni 2024 voor groei in China: i) een opwaarts scenario, waarin China een hogere groei behaalt door kredietsteun aan de verwerkende industrie, waardoor de binnenlandse en de buitenlandse vraag worden gestimuleerd door de goedkopere uitvoer; ii) een neerwaarts scenario, waarin een lagere Chinese binnenlandse vraag als gevolg van een sterkere neergang in de woningsector gedeeltelijk wordt gecompenseerd door een hogere uitvoer ondersteund door subsidies; en iii) een ongunstig scenario, dat vergelijkbaar is met het neerwaartse scenario maar ervan uitgaat dat alle economieën behalve het eurogebied handelsbelemmeringen tegen China invoeren als reactie op de gesubsidieerde Chinese uitvoer. In dit scenario zou het eurogebied de enige grote markt blijven die openstaat voor Chinese uitvoer. Deze scenario’s worden gesimuleerd aan de hand van het Global-model van de ECB.

De scenario’s impliceren via verschillende kanalen overloopeffecten van China naar inflatie in het eurogebied en de VS. In alle onderzochte scenario’s hebben de dalende uitvoerprijzen van China een direct neerwaarts effect op de invoerprijzen in het eurogebied en de Verenigde Staten via de invoer van eindproducten en halffabricaten. Ze temperen ook de buitenlandse vraag van het eurogebied en de Verenigde Staten via een concurrentiekanaal, doordat de handelspartners van beide economieën hun invoervraag omleiden naar China. Daarnaast is er een binnenlands kanaal van uitgavenverschuiving, waarbij binnenlandse consumenten zich bewegen in de richting van goedkopere goedereninvoer uit China. Hierdoor neemt de vraag naar goederen van binnenlandse bedrijven verder af, wat een neerwaartse druk uitoefent op de producentenprijzen, en daarmee op de inflatie, als gevolg van een geringere vraag naar arbeid en lagere lonen. Uiteindelijk heeft dit ook invloed op de prijzen van diensten. Veranderingen in de vraag naar goederen uit China zouden ook van invloed zijn op de mondiale vraag en grondstoffenprijzen, en daarmee ook doorwerken in de inflatie in het eurogebied.

In het opwaartse scenario is het effect op het bbp en de inflatie positief, maar relatief beperkt voor zowel het eurogebied als de Verenigde Staten (Grafiek B). In termen van bbp-impact worden de negatieve concurrentie-effecten van lagere uitvoerprijzen in China, die leiden tot een daling van zowel de binnenlandse productie als de buitenlandse vraag in het eurogebied en de Verenigde Staten, gecompenseerd door de hogere vraag vanuit China. Op vergelijkbare wijze wordt het effect van lagere invoerprijzen met uitzondering van die voor energie gecompenseerd door hogere olieprijzen en een grotere vraag (beide als gevolg van een hogere Chinese vraag) en de doorwerkingseffecten blijken licht positief voor de inflatie in de VS en het eurogebied.

Grafiek B

Effecten op het bbp en de inflatie in het eurogebied en de VS

a) Reële bbp	b) Consumentenprijzen
(afwijkingen t.o.v. groeicijfers basisscenario, in procentpunten)	(afwijkingen t.o.v. groeicijfers basisscenario, in procentpunten)

In het neerwaartse scenario zou China daadwerkelijk desinflatie kunnen uitvoeren (Grafiek C). In dit scenario wordt het temperende effect van uitvoersubsidies op de inflatie nog versterkt door de lagere mondiale bedrijvigheid en de geringere buitenlandse vraag in de Verenigde Staten en het eurogebied naarmate de Chinese economie een neergang doormaakt. De buitenlandse vraag in de Verenigde Staten daalt sterker, aangezien de waarde van de Amerikaanse dollar in dit scenario stijgt als gevolg van een vlucht naar veiligheid in het licht van de mondiale neergang. De invoerprijsinflatie exclusief olie daalt in de Verenigde Staten met tot wel 70 basispunten en in het eurogebied iets minder sterk (aangezien de in dollar luidende invoerprijzen in eurotermen minder sterk dalen). De samengestelde effecten van een lagere vraag en lagere uitvoerprijzen in China oefenen zowel in het eurogebied als in de Verenigde Staten een neerwaartse druk uit op het reële bbp en de inflatie. Bijgevolg wordt het effect op de groei in het eurogebied in 2025 op 0,17 procentpunt geraamd, slechts iets boven de voor de Verenigde Staten geraamde 0,13 procentpunt. Het aanzienlijk grotere aandeel van de economie van het eurogebied in het uitvoeraandeel van het bbp naar China wijst op een sterkere rem op het bbp dan in de Verenigde Staten. In dit scenario leidt de appreciatie van de Amerikaanse dollar echter tot een extra rem op de Amerikaanse productie. De consumptieprijsinflatie zou in 2025 voor beide economieën ongeveer 20 basispunten lager liggen, in de veronderstelling dat het monetair beleid exogeen is. Als de euro niet zou depreciëren, zouden de effecten op het eurogebied iets groter zijn.

Het ongunstige scenario heeft de grootste negatieve effecten voor het eurogebied, waarbij de inflatie tot 40 basispunten lager zou uitvallen. In dit scenario zijn de effecten bijzonder ernstig, aangezien de goedkopere uitvoer van China alleen het eurogebied treft, waardoor de binnenlandse productie wordt verdrongen. Er is ook een negatief effect op de Verenigde Staten als gevolg van handelsverlegging naar het eurogebied, aangezien dat profiteert van goedkopere inputs ingevoerd uit China. Hetzelfde effect helpt de negatieve gevolgen van de goedkope Chinese uitvoer voor het bbp van het eurogebied op te vangen. De consumptieprijsinflatie in het eurogebied daalt in dit scenario met bijna 40 basispunten.

De uitstralingseffecten van de inflatie vinden voornamelijk via het handelskanaal plaats, maar ook de olieprijzen spelen een belangrijke rol. Uit een uitsplitsing van het effect op de inflatie in het eurogebied per transmissiekanaal blijkt dat handelsbetrekkingen een grote rol spelen in het neerwaartse en in het ongunstige scenario, terwijl de financiële verbanden minder belangrijk zijn. In het opwaartse scenario stijgt de olieprijs met 2,5% ten opzichte van het basisscenario, terwijl in de andere twee scenario’s de prijs met eenzelfde percentage daalt. Al met al dragen de veranderingen in de olieprijs met 10 basispunten bij aan de doorwerking van de inflatie naar het eurogebied.

Grafiek C

Uitsplitsing van het effect op de totale consumptieprijsinflatie in het eurogebied

(afwijkingen t.o.v. groeicijfers basisscenario, in procentpunten)